BRCA1 və BRCA2 genləri, insanların genetik quruluşunda mövcud olan və əsasən düzgün hüceyrə böyüməsini təmin edən genlər olaraq tanınır. Bu genlər, genetik materialın düzgün qorunmasını təmin edərək hüceyrə bölünməsi zamanı hüceyrə DNT-si üzərindəki zədələri təmir edən fermentləri kodlayır. BRCA1 və BRCA2 genlərinin hər hansı birində mutasiyalar meydana gəldikdə, bu genlər öz funksiyalarını düzgün yerinə yetirə bilmir və nəticədə daha çox DNT zədəsi yığılmağa başlaya bilər, bu da xərçəngin inkişafına yol açar.
BRCA1 və BRCA2 genləri, xüsusilə məmə xərçəngi (breast cancer) və yumurtalıq xərçəngi (ovarian cancer) ilə əlaqəli mutasiyalarla tanınır, amma bu genetik dəyişikliklər eyni zamanda başqa bir çox xərçəng növünün yaranma riskini də artırır.
BRCA1 və BRCA2 Genlərinin Funksiyaları
BRCA1:
Kodlaşdırdığı protein: BRCA1 proteini, hüceyrə bölünməsi zamanı DNT-nin təmirini həyata keçirən və hüceyrə dövrünü tənzimləyən bir proteindir. BRCA1, həmçinin hüceyrənin apoptos (proqramlı hüceyrə ölümu) prosesini idarə edən mühüm bir genetik faktor olaraq fəaliyyət göstərir.
Funksiya: BRCA1 proteini, DNT zədələrini təmir edən homoloji rekombinasiya adlanan bir mexanizmi tənzimləyir, həmçinin hüceyrə dövrünün düzgün keçməsini təmin edir. Bu, xərçəng hüceyrələrinin inkişafını təxirə salmağa və ya qarşısını almağa kömək edir.
BRCA2:
Kodlaşdırdığı protein: BRCA2 proteini də oxşar funksiyaları yerinə yetirir. BRCA2, homoloji rekombinasiya prosesində iştirak edən və DNT zədələrini təmir edən RAD51 adlı proteinin düzgün fəaliyyətini təmin edir.
Funksiya: BRCA2, hüceyrələrdə zədələnmiş DNT-nin düzəldilməsini təmin edir və bununla da genetik sabitliyi qoruyur.
BRCA1 və BRCA2 Mutasiyaları və Xərçəng Riski
BRCA1 və BRCA2 genlərindəki mutasiyalar bu genlərin funksiyalarını pozur, nəticədə hüceyrə DNT-də yaranan zədələr düzəldilə bilmir və bu da xərçəngin inkişafına səbəb olur. Bu genlərdəki irsi mutasiyalar xüsusilə aşağıdakı xərçəng növləri ilə əlaqələndirilir:
Məmə Xərçəngi:
BRCA1 və BRCA2 mutasiyaları, məmə xərçəngi riskini yüksəldir. Hər iki genin mutasiyası olan qadınlarda məmə xərçəngi riski, ümumi populyasiya ilə müqayisədə çox yüksəkdir.
BRCA1 mutasiyası olan qadınlarda məmə xərçəngi riski 60%-90% arasında dəyişir.
BRCA2 mutasiyası olan qadınlarda da məmə xərçəngi riski yüksəkdir, amma bu risk BRCA1-ə nisbətən bir qədər aşağıdır (40%-70%).
Yumurtalıq Xərçəngi:
BRCA1 və BRCA2 mutasiyaları həmçinin yumurtalıq xərçəngi riskini artırır. BRCA1 mutasiyası olan qadınlarda yumurtalıq xərçəngi riski 40%-60% arasında dəyişir.
BRCA2 mutasiyası olan qadınlarda da yumurtalıq xərçəngi riski artmışdır, lakin bu risk BRCA1 ilə müqayisədə daha azdır (15%-30%).
Pankreas Xərçəngi: Həm BRCA1, həm də BRCA2 mutasiyaları pankreas xərçəngi riskini artırır.
Təkrarlanan xərçənglər: BRCA mutasiyası olan şəxslərdə daha yüksək nisbətdə təkrarlanan xərçəng halları görülür.
BRCA1 və BRCA2 Mutasiyalarının İrsiyyəti
BRCA1 və BRCA2 mutasiyaları autosom dominant irsiyyətlə keçirlər, yəni bu mutasiyalar bir valideyndən övladlara keçə bilər. Bu, deməkdir ki, bir valideyndə mutasiya olduğu halda, həmin genetik dəyişiklik uşaqlara keçə bilər və onların da yüksək xərçəng riski olur.
Hər bir fərd bu mutasiyanı yalnız bir valideyndən alırsa, mutasiya xəstəliyə səbəb olmaya bilər, amma uşaqlarda xəstəlik riski yüksək olur.
Həm BRCA1, həm də BRCA2 mutasiyaları bir şəxsdə mövcud olduqda, xərçəng riski daha da yüksəkdir.
BRCA Testləri və Genetik Testin Əhəmiyyəti
BRCA1 və BRCA2 mutasiyalarını aşkar etmək üçün istifadə olunan genetik testlər, bu mutasiyaların daşıyıcılarını və xərçəng riski altında olan insanları müəyyən etməyə kömək edir. Genetik testin aparılmasında aşağıdakı məlumatlar nəzərə alınır:
Ailə Tarixi: Əgər ailədə məmə, yumurtalıq, prostat, pankreas xərçəngi kimi halları olan şəxslər varsa, genetik testlər təklif olunur.
Simptomlar və Risk Faktorları: Xəstələrdə xərçəngin erkən ya da nadir formalarının mövcudluğu, müvafiq genetik testin aparılmasına səbəb ola bilər.
BRCA testləri, iki əsas növ olaraq aparılır:
DNT Sıralama Testi: BRCA1 və BRCA2 genlərinin tam sıralanması aparılır. Bu testdə mutasiya və ya dəyişikliklər aydın şəkildə müəyyən edilir.
Genetik Delet və İnsertiya Testləri: Bu testlər genetik dəyişiklikləri, xüsusi olaraq deletləri (DNA hissələrinin itirilməsi) və insertiyaları (genetik materialın əlavə olunması) aşkar etmək üçün istifadə olunur.
BRCA1 və BRCA2 Mutasiyaları ilə Mübarizə Yolları
BRCA1 və BRCA2 gen mutasiyaları ilə bağlı çoxsaylı müalicə və preventiv yanaşmalar mövcuddur:
Məmə Xərçənginin Qarşısının Alınması:
Profilaktik mastektomiya: Yüksək risk altında olan qadınlarda məmə xərçəngi riskini azaltmaq məqsədilə profilaktik mastektomiya (məmə toxumasının çıxarılması) təklif olunur.
Hormon terapiyası: Bəzi qadınlar, xüsusilə BRCA1 və BRCA2 mutasiyaları olanlar, məmə xərçənginin riskini azaltmaq üçün tamoxifen və ya raloksifen kimi dərmanlar ala bilərlər.
Yumurtalıq Xərçənginin Qarşısının Alınması:
Profilaktik ooforektomiya (yumurtalıqların çıxarılması): BRCA mutasiyası olan qadınlarda, yumurtalıq xərçəngi riskini azaltmaq məqsədilə yumurtalıqların çıxarılması təklif edilə bilər.
Müalicə Yanaşmaları:
Hədəfli terapiya və immunoterapiya: BRCA mutasiyaları olan xərçəng xəstələrində, PARP inhibitorları kimi hədəfli müalicələr tətbiq edilir. Bu dərmanlar, BRCA mutasiyası olan hüceyrələrdə DNT təmirini maneə törədərək xərçəng hüceyrələrinin ölümünü təşviq edir.
Nəticə
BRCA1 və BRCA2 mutasiyaları, bir çox xərçəng növünün inkişafına səbəb ola biləcək ciddi genetik dəyişikliklərdir. Genetik testlər və erkən diaqnoz bu mutasiyaların daşıyıcılarını və xərçəng riskini yüksək olan şəxsləri müəyyən etməkdə vacibdir.
